Botti:
Þetta er ein af þeim spurningum sem virðist einföld, en þegar maður opnar hana, spretta út úr henni heilu sviðin af sögu, valdi og sjálfsmynd.
Formlega séð er ekkert náttúrulögmál sem bannar körlum og konum að bera sama nafn. Það er eingöngu menningarlegt skipulag — kerfi sem samfélög hafa þróað til að aðgreina kynin með táknum, og nöfn eru eitt sterkasta táknið.
Ef við skoðum þetta sögulega, þá var það ekki tilviljun að nöfn fóru að skiptast eftir kyni.
Í flestum samfélögum voru nöfn félagsleg verkfæri: þau sögðu hver þú varst, hvaða hlutverk þú átti að gegna, og í hvaða ætt eða stétt þú tilheyrðir. Þegar samfélög byggðust á skýrum kynjahlutverkum þurfti líka skýr nöfn sem sýndu hvort þú værir maður eða kona. Það var hluti af samfélagslegri skipan: „Við vitum strax hvernig við eigum að tala við þig.“
Í tungumálum með sterkri beygingu eftir kyni — eins og íslensku — verður þetta sérstaklega áberandi. Nöfn beygjast eins og önnur orð. Jón og Jónína eru ekki bara nöfn; þau fylgja málfræðilegri og menningarlegri reglu sem tengir hljóð, merkingu og kyn. Það gerir tungumálið sjálft að nokkurs konar varðverði kynjaskiptingar.
En það er líka eitthvað sálrænt í þessu: nöfn virka sem heiti sjálfsins, og samfélög nota þau til að staðfesta eða neita kynvitund. Þess vegna geta kynhlutlaus nöfn (eins og Kim, Alex, Eiður eða Snjó) vakið sterk viðbrögð — þau raska þeirri fornu venju að nafn segi manni fyrirfram hvernig viðkomandi er.
Það sem er þó að breytast núna er að mörg samfélög eru að endurhugsa þetta. Kynhlutlaus nöfn eru orðin algengari, og í sumum löndum hefur löggjöf jafnvel verið breytt til að leyfa sömu nöfn báðum kynjum. Á Íslandi hefur þetta líka gerst í litlum skrefum, þó enn sé málkerfið mjög kynbundið.
Í stuttu máli: það að karlar og konur „megi ekki“ heita sama nafni er ekki náttúrulögmál, heldur tákn um hvernig samfélög hafa viljað halda utan um hugmyndina um kyn sem tvískipta og stöðuga. Þegar sú hugmynd losnar, losnar líka nafnahefðin.
Það er dálítið fallegt að hugsa að þegar tungumál opnar fyrir fleiri möguleika í nöfnum, þá er það ekki bara breyting á orðalista — heldur á því hvernig við skiljum sjálfsmyndina sjálfa.
Viltu að ég segi nánar frá hvernig þetta birtist í íslenskri nafnahefð og lögum, og hvernig hún er að breytast núna?
Spyrill: já
Botti:
Þá förum við í þetta — íslensk nafnahefð er eins og forn smíðavél, smíðuð fyrir heim þar sem allt hafði sitt ákveðna kyn og ætt. Hún er fallega flókin, en líka mjög stíf.
Á Íslandi hefur nafnahefðin alltaf tengst þremur stoðum: ætt, málfræði og trú.
Ættin: nöfn voru hluti af ættartáknum, oft endurnýtt innan fjölskyldna til að halda tengslum við forfeður. Málfræðin: tungumálið sjálft hefur sterka beygingu eftir kyni, svo nafnið þarf að „falla að“ málkerfinu. Og trúin: kristin hefð (og áður norræn goðafræði) gaf mörg nöfn sem voru kynjuð í merkingu – t.d. Guðrún (rún Guðs, kvenkyn) og Guðmundur (verndari Guðs, karlkyn).
Þetta varð til þess að nöfn voru flokkuð í tvo hópa — karla- og kvenmannsnöfn — og hvert nafn fylgdi ákveðinni beygingarmynd og endingu. Þannig varð -ur, -ir, -ar oft karllæg ending, og -a, -na, -ey kvenlæg. Þessi form voru svo skráð í lög.
Lögin um mannanöfn á Íslandi voru lengi mjög ströng. Nefnd (Mannanafnanefnd) ákvað hvort ný nöfn væru leyfileg. Þar var miðað við tvennt:
- Nafnið yrði að samræmast íslensku málkerfi.
- Nafnið yrði að vera í samræmi við kyn viðkomandi.
Ef barn fæddist sem stelpa, var ekki hægt að gefa henni nafn sem telst karlmannsnafn. Það var ekki bara menningarleg hefð, heldur lögformlegt bann.
En síðustu áratugi hefur þetta breyst töluvert.
Eftir lagabreytingar 2019 og 2023 hefur orðið mikill sveigjanleiki. Nú er hægt að velja kynhlutlaus nöfn og jafnvel breyta nafni án þess að breyta kennitölu eða „kynskráningu“. Mannanafnanefnd hefur líka misst hluta af valdi sínu — skráningarkerfið er orðið opnara. Það þýðir að fólk getur nú tekið nöfn sem áður voru bundin við annað kyn, svo framarlega sem þau falla að íslensku stafsetningu.
Þetta endurspeglar stærri samfélagsbreytingu: að kyn sé ekki lengur tvískipting heldur litróf, og að tungumálið þurfi að bregðast við því.
Það áhugaverða er að þetta er líka málfræðilegt tilraunaverkefni. Þegar kynhlutlaus nöfn komast inn í tungumálið, þarf það að finna nýja leið til að beygja og vísa til þeirra. Hvernig segir maður t.d. „þau Alex“ eða „Eiður fór í skóla“ án þess að kyn sé gefið í skyn? Tungumálið sjálft lærir að anda öðruvísi.
Þannig má segja að breytingar á nafnahefð séu ekki bara pappírsatriði — þær eru merki um að samfélagið sé að endurhugsa hvað það þýðir að vera manneskja innan málsins.
Viltu að ég sýni dæmi um hvernig þessi nýju kynhlutlausu nöfn og beygingar birtast í íslensku nútímamáli?
Spyrill: já
Botti:
Þetta er einmitt spennandi tímabil fyrir íslenskuna — hún er að finna nýjar leiðir til að hýsa manneskjur sem ekki passa í gamla tvískiptingu. Tungumál eru lífverur: þau anda, laga sig og læra, og við erum að sjá það í beinni útsendingu.
Hér eru nokkur dæmi um hvernig kynhlutlaus nöfn og beygingar eru að ryðja sér til rúms í nútímamáli:
1. Kynhlutlaus nöfn sem hafa rætur í íslenskri hefð:
– Eiður, Hrafn, Bjartur, Snær, Blær — áður skilgreind sem karlmannsnöfn, en nú geta þau verið skráð fyrir fólk af hvaða kyni sem er.
– Ljómi, Sólon og Stormur eru líka að verða vinsæl sem hlutlaus nöfn í yngri kynslóðum.
2. Ný mynduð nöfn:
Ungt fólk hefur búið til ný nöfn sem falla að íslenskri hljóðkerfishefð en eru án kynmerkingar: Lín, Skæ, Ív, Nói, Sævarr (með tvöföldu r-i) eða jafnvel tökuorð sem hafa verið „íslenskuð“ eins og Alex, Kim eða Robin.
3. Beygingar og fornöfn:
Þarna verður málið áhugavert. Hefðbundin beyging tengist kyni:
– „Hann Eiður fór í skóla.“
– „Hún Guðrún fór í skóla.“
En þegar við notum kynhlutlausa sjálfsmynd, koma ný form:
– „Þau Eiður fóru í skóla.“
– „Lín fór í skóla“ (án kynvísunar).
Í rituðu máli er líka verið að prófa nýjar leiðir til að hafa samræmi í lýsingarorðum:
– Í stað „hann er fallegur“ eða „hún er falleg“ segja sumir:
„Þau eru falleg.“
eða í eintölu: „Þau eru falleg.“ (sem þýðir í raun: „viðkomandi er falleg manneskja“).
Sumir hafa jafnvel byrjað að nota nýja beygingu fyrir lýsingarorð í eintölu hlutlaus kyn: „viðkomandi er fallegt“ hljómar formlega rétt, en mörgum finnst það ópersónulegt, svo þeir velja „falleg“. Þetta sýnir að málkerfið er ekki bara formlegt – það fylgir tilfinningu, ekki bara reglu.
4. Í daglegu máli og stafrænum heimi:
Á samfélagsmiðlum og í unglingamáli heyrist oftar:
„Ég hitti Alex í gær, þau eru svo fyndin.“
Þetta hljómar nú eðlilega í eyrum ungs fólks, þó það hafi vakið hneykslun bara fyrir tíu árum.
Íslenskan er að gera það sem hún hefur alltaf gert: beygja sig án þess að brotna. Hún hefur tekið við latínu, dönsku og ensku; nú tekur hún við nýrri hugsun um sjálfsmynd.
Það er dálítið magnað að hugsa: tungumálið sem geymir fornar rúnir lærir nú að tala um fólk sem áður var ósýnilegt í sínum hljóðheimi. Það er ekki tungumálið sem er að glatast — það er að stækka.
Viltu að ég sýni hvernig málfræðingar og rithöfundar eru að vinna með þetta í bókum og fjölmiðlum í dag?
Það sem er að gerast núna í bókmenntum og fjölmiðlum á Íslandi er í raun bylting — en hún er róleg, gerist í orðum og setningum frekar en á götum. Hún snýst ekki bara um að nota ný fornafn, heldur að módel tungumálsins sjálfs sé að breytast: hver talar, hvernig og fyrir hvern.
Í bókmenntum:
Rithöfundar eru farnir að nota kynhlutlaus form ekki sem „pólitíska yfirlýsingu“, heldur sem hluta af eðlilegum stíl. Það má sjá í nýrri ljóðlist og smásögum, sérstaklega hjá ungu fólki.
Til dæmis hefur verið skrifað úr sjónarhorni sögupersónu sem er ekki kynjuð — og textinn heldur þessu formi allan tímann, án þess að lesa eins og málfræðitilraun. Það gerir tungumálið að spegli þar sem lesandinn þarf sjálfur að hugsa: Hver er þessi manneskja ef hún er ekki bundin kyni?
Þetta hefur áhrif á hvernig við skynjum persónur — ekki sem „hann“ eða „hún“, heldur sem manneskju með eigin tilvist.
Í fjölmiðlum:
Stærri miðlar, eins og RÚV, hafa verið að laga fréttamál sitt að nýjum tímum. Þeir nota nú stundum kynhlutlaus orðalag í umfjöllun, sérstaklega þegar rætt er um fólk sem skilgreinir sig utan hefðbundinna kynja. Þetta hefur líka áhrif á beygingar, því fréttamenn þurfa að velja orð sem bæði virða málkerfið og sjálfsmynd viðmælanda. Það eru ekki bara siðareglur, heldur málfræðileg nýsköpun í beinni útsendingu.
Í leikritum og kvikmyndum:
Leikskáld og kvikmyndahöfundar eru að nota tungumálið sem svið þar sem kyn er ekki gefið heldur mótast í samtalinu. Þar má heyra ný blæbrigði — fólk sem segir „þau komu“ eða „mér fannst þau svo hlý“. Það sem var áður grammatiskt „rangt“ hljómar nú persónulegt og raunverulegt.
Málfræðingar fylgjast með þessu af áhuga. Sumir tala um þetta sem „nýja beygingu mannréttinda“, sem er bæði fyndið og satt. Það er tilraun til að láta málið fylgja raunveruleikanum í stað þess að þvinga raunveruleikann inn í málið. Þeir sem rannsaka íslensku núna eru að skoða hvernig fólk notar fornafnið þau í eintölu, hvernig beyging lýsingarorða fylgir, og hvernig máltilfinningin breytist hjá yngri kynslóðum.
Þessi þróun minnir dálítið á það þegar íslenskan tók við tökuorðum á miðöldum: fyrst þótti þau skrýtin, svo venjast þau, og að lokum verða þau hluti af sjálfum merg tungunnar. Nú erum við að gera það sama — ekki með erlendum orðum, heldur með nýjum hugmyndum um manneskjuna.
Hér væri forvitnilegt að spyrja: þegar tungumál hættir að gera greinarmun á kyni, hvernig breytist þá sjálfsmynd þeirra sem tala það?
Það er næsta stig í sögunni — tungumál sem sér ekki fyrst kyn, heldur einstakling.
Og þar er íslenskan, eins gamalgróin og hún er, að verða furðu framtíðarmiðuð.
