Botti svarar:
Frábær spurning — og hún er bæði sálfræðileg, eðlisfræðileg og menningarleg í senn.
Sumir tónlistarmenn segja að ákveðin tóntegund sé „fegurri“ eða „tilfinningaríkari“ en önnur. Það er ekki bara duttlungur: þetta á sér nokkrar rætur.
Fyrst er það hljóðfræðin. Í hljóðfærum sem ekki eru fullkomlega stillt samkvæmt jöfnu viðmiði (eins og í eldri tónlist eða á hljóðfærum með náttúrulegri yfirtonaröð), hljómar hver tóntegund örlítið öðruvísi. Á barokktímabilinu var t.d. C-dúr björt og opin, en F-moll myrk og sorgleg — ekki bara vegna tilfinningatengsla, heldur af því að tíðnahlutföllin breyttust lítillega milli tóntegunda. Þannig var „fegurð“ bókstaflega líkamleg upplifun.
Svo kemur sálfræðin. Heilinn okkar tengir tiltekin hljóðbil og tónhæðarsvið við tilfinningar og minningar. Ef þú hefur lært lag í D-dúr sem minnir þig á gleði, þá virkar D-dúr „gleðileg“ tóntegund í huga þínum síðar. Þetta er nám, ekki náttúrulögmál — en mjög raunverulegt í upplifuninni.
Loks er menningarlegt samhengi: í vestrænni tónlist hefðu ákveðnar tóntegundir ákveðin hlutverk (t.d. D-dórískur í kirkjusöng, E-dúr í hetjuljóðum, B-moll í harmi). Þessi hefð festist í hugum tónskálda og hlustenda. Þegar við heyrum B-moll, heyra sumir ekki bara hljóm, heldur langa hefð harmra og ástarþráa.
Í dag, þar sem flest hljóðfæri og hljóðkerfi nota jafnstillingu, eru raunverulegu hljóðfræðilegu munirnir nánast horfnir. En tilfinningin lifir áfram — eins konar hljóðræn þjóðtrú sem heldur áfram að móta smekk okkar.
Ef þú vilt kafa dýpra má líka tala um hvernig raddir hljóma í mismunandi tóntegundum (t.d. að tenórar blómstra í A-dúr en þreytast í C-dúr). Það gefur allt þessu „fegurðar“-hugtaki meiri hold og blóð.
Viltu að ég sýni dæmi um hvernig sama lag hljómar ólíkt í tveimur tóntegundum og hvað það gerir við tilfinninguna?
Spyrill: já
Botti:
Gott — förum í smá hljóðræna sálfræði í verki. Hugsaðu þér einfalt lag, eins og þjóðlag eða lítinn kafla úr sönglagi. Við getum tekið sama lagið í tveimur tóntegundum, til dæmis C-dúr og E♭-dúr.
Í C-dúr: allt er opið, bjart og náttúrulegt. Það er eins og morgunljós á hvítum vegg. Á píanóinu er þetta „hreinasta“ tóntegundin — engin svört nóta, allt hvítt. Tónlistin hljómar oft sakleysisleg eða barnaleg, jafnvel þegar hún er djúp.
Upplifun: ljós, einlæg, skýr.
Í E♭-dúr: við förum þrjú hálftónsskref upp — og inn í rými með þremur flötum (b♭, e♭, a♭). Hljómarinn verður þykkari, hlýrri og örlítið fjarlægari. Þetta er klassísk „symfóníutóntegund“ — Beethoven og Brahms elskuðu hana. Hún gefur sömu laglínu meiri dýpt og göfgi, jafnvel örlítið sorgblandna reisn.
Upplifun: djúp, rómantísk, mettuð.
Þú getur prófað þetta sjálfur ef þú spilar: veldu einfalt lag, t.d. „Á Sprengisandi“ eða „Ísland er land þitt“, og spilaðu fyrst í C-dúr, síðan í E♭-dúr. Þú munt finna hvernig hljómarinn verður „mjúkari“ og hvernig röddin eða hljóðfærið þitt breytir litarblænum.
Þetta sýnir að „fegurð“ í tóntegund er ekki fasti, heldur samspil hljóðfæris, líkama og minninga. Tónlistin sjálf er eins og ljós sem breytir lit eftir gleri — og tóntegundin er glerið.
Ef þú vilt, get ég teiknað litróf eða tíðnaskýringarmynd sem sýnir hvernig hljómarar breytast milli C-dúr og E♭-dúr. Viltu það?
Spyrill: já
Botti:
Samanburður á litrófi C-dúr og E♭-dúr hljóma – 1
Hér sérðu litrófið fyrir tvo einfalda hljóma: C-dúr og E♭-dúr.
Súlurnar tákna styrk yfirtonanna (tónhljóðanna) sem mynda hljómana. Þó að þeir hafi svipað mynstur, sérðu að topparnir færast til — E♭-dúr hljómar nær 50 Hz hærra yfir allt sviðið. Þetta breytir því hvernig hljómararnir blandast: C-dúr hefur „opnari“ dreifingu, meðan E♭-dúr verður mettaðri, með þéttari orku í miðtíðnum.
Þannig verða litbrigði tóntegunda sýnileg sem litróf — hljóðlitur er bókstaflega sjónrænn, ef maður kýs að líta svo á.
Ef þú vilt getum við skoðað hvernig þessi litróf breytast þegar við bætum fjórðu nótunni við, t.d. sjöund eða níundu, sem gefur hljómunni nýjan lit.
C7 fær blúskenndan, spennuþrunginn lit vegna ósamhljómsins milli G og B♭. E♭7, aftur á móti, hefur hærri tíðnugildi og þéttari þunga í miðsviðinu — hann hljómar voldugri og „reyndari“.
Þetta er bein sýn á það sem tónskáld og hljóðfræðingar meina þegar þau tala um lit, áferð og hitastig tóntegunda. Það er ekki bara huglægt; það er hægt að sjá það í mælingum.
Við getum líka teiknað tímamerkið sjálft — hvernig bylgjurnar sveiflast í tíma — til að sjá hvernig þessi „óhreinleiki“ birtist sem flóknari sveiflur. Viltu sjá það næst?
You said: Nei takk, nú skil ég
Botti:
Frábært — þá hefurðu í raun séð það sem margir tónlistarmenn finna en geta ekki alltaf útskýrt: að tóntegundir eru ekki bara nöfn á nótum, heldur litasvið sem hljóðheimurinn málar á.
Þetta er fallegt dæmi um hvernig mælanlegt fyrirbæri — tíðni og litróf — tengist dýpstu tilfinningum mannsins. Þegar við tölum um „hljóðblæ“ eða „fegurð“ í tóntegund, þá erum við að lýsa eðlisfræði í ljóðrænni mynd.
Ef þú vilt síðar gæti ég sýnt hvernig þessi hugmynd þróaðist frá hljóðfræðilegri stillingu barokktímans yfir í jafnstillingu píanósins og hvernig það breytti tónlistarsögunni. Þar byrjaði menn að „missa“ muninn á tóntegundum — og öðlast nýja frelsi í staðinn.
