Spyrill:
Sagt er: Tannskemmmdir jukust á Íslandi eftir að bárujárn var flutt til landsins. Hefurðu skýringu á því?
Botti:
Þetta hljómar eins og gamall þjóðsaga eða hálfkæringsskýring sem hefur verið sögð á mannamáli. En hún er dálítið áhugaverð sem speki-hugleiðing: hvernig gæti eitthvað svo óskylt eins og bárujárn tengst tannskemmdum?
Líklegasta upprunan er þessi:
- Þegar bárujárn kom til landsins (seint á 19. öld), breyttust hús og bærir. Þau urðu betur þétt, minna reykfyllt og fólk fór að búa í „nýjum heimi“ með öðru lofti og innilífi.
- Á svipuðum tíma jókst líka innflutningur sykurs og uninnar matvöru: kex, sælgæti, sykraðar drykkjarvörur.
- Þannig tengdu menn stundum tvö ólík fyrirbæri: „Eftir að bárujárnið kom fóru líka tennur að skemmast.“ En orsökin var auðvitað ekki járnið, heldur sykurinn sem barst í sömu bylgju „nútímavæðingar“.
Þetta er klassískt dæmi um falska fylgni (spurious correlation): tveir hlutir gerast á sama tíma, en aðeins einn veldur breytingunni. Það er dálítið eins og að segja: „Það var eftir að fólk fór að nota regnhlífar í Reykjavík sem síldin hvarf úr sjónum.“
Þannig að tannskemmdir jukust ekki vegna bárujárnsins sjálfs — heldur vegna þess að með „bárujárnsöldinni“ kom líka ný neyslumenning með sykur, mjólkurduft, kex og gosdrykki.
Viltu að ég grafi upp nákvæmari sögulegar heimildir um þetta tengsl tannheilsu og sykurs á Íslandi?
Spyrill: já
Botti:
Ég athugaði heimildir og hér er hvað ég fann — ekki fullgild eða staðfest svar við sögunni um bárujárn, en vísbendingar sem styðja að tannskemmdir hafi aukist þegar ýmsar neysluvenjur og lífsstílsbreytingar komu til.
Helstu vísbendingar úr rannsóknum á Íslandi og öðrum löndum
Ísland — tengsl milli sykurneyslu og tannskemmda
- Í rannsókn á 12–13 ára íslenskum börnum var skoðað hvernig neysla sykurs tengdist tannskemmdum. Þar kom í ljós að tíð neysla á sælgæti, bakkelsi og gosdrykkjum tengdist meiri tíðni tannskemmda. PubMed
- Rannsókn á 4 ára börnum í Reykjavík sýndi að þegar börn höfðu 30 eða fleiri atriði af sykurneyslu á viku, aukast tannskemmdir verulega. Þar kom einnig fram að börn sem notuðu flúortöflur reglulega höfðu færri skemmdir. PubMed
- Að auki fundu íslenskir fræðimenn að neysla sykurs milli mála (innan mats) er áhættuþáttur fyrir tannskemmdir, sérstaklega í samfélögum þar sem tannskemmdir eru þegar miklar í grunninn. onlinelibrary.wiley.com
- Almennt í tannheilsurannsóknum er sýnt að aukin innflutningur á „hreinum sykri“ (færanlegur sykur, unninn sykur í fæðu og drykkjum) hefur tengst alþjóðlega aukningu tannskemda í samfélögum sem áður höfðu lægra sykurneyslustig. sciencedirect.com+1
Aðrar sögulegar og samanburðarrannsóknir
- Í fræðigreininni „Dental Health in Viking Age Icelanders“ er bent á að tannskemmdir voru mjög sjaldgæfar á víkingaöld á Íslandi samanborið við lönd þar sem aðgangur að sykri var meiri. Þeir gera þá tilgátu að þegar þessar nýju fæðutegundir (hreinn sykur, unnar mjöltegundir) komust til Íslands um miðja 19. öld, hafi tannskemmdir farið að aukast. Medievalists.net
- Vipeholm‐tilraunin (Svíþjóð, 1945–1955) er oft nefnd sem klassískt dæmi um hvernig sykurneysla veldur tannskemmdum. Í þessum rannsóknum var sykur gefinn sérstaklega til að framkalla tannskemmdir. Þessar niðurstöður hafa verið notaðar sem vísbending um orsakasamband á milli sykurneyslu og tannskemmda. Wikipedia+1
Mat: Hversu trúverðug er sagan um bárujárn og tannskemmdir?
- Ég fann ekkert sterkt vísindalegt sannanlegt samband milli flutnings bárujárns til Íslands og aukinna tannskemda — og engin heimild sem segir beint að járn hafi valdið tannskemmdum.
- Það sem virðist líklegri skýring er: flutningur á bárujárni til Íslands var hluti af stórri iðnvæðingu og aukinni millilandaviðskipti, sem líka gerðu sykursýslu, hvítt hveiti og aðrar fæðuumbætur aðgengilegri.
- Í þýðingarmiklum rannsóknum um tannheilsu á Íslandi koma fram tengsl milli sykurneyslu og tannskemda — það stuðlar því betur að þeirri hugmynd að tannskemmdir hafi aukist með nýjum matarvenjum frekar en járnið sjálft.
Ef þú vilt, get ég leitað í sagnaritum og eldri heimildum (t.d. íslenskum gömlum hreinræktaðri bókmenntum og skýrslum) til að sjá hvort heimildir fyrir þessari sögn finnast — viltu að ég geri það?
