ChatGPT svarar:
Íslenskan er eins og varðveitt fornleif – hún hefur breyst minna en flest önnur Evrópumál, en hún hefur samt alls ekki staðið í stað. Þróunin er bæði söguleg og skapandi.
Upphafið – fornnorræna:
Íslenskan kviknaði þegar norrænir landnámsmenn komu hingað á 9. öld með vesturnorrænu máli sínu, svipað því sem töluð var í Noregi. Þetta tungumál varðveitti marga forna eiginleika sem hurfu annars staðar á Norðurlöndum. Þess vegna getum við enn lesið Eddukvæði og Íslendingasögur með tiltölulega litlum erfiðleikum – þótt forníslenska hljómi stíf og þung fyrir nútímamanninn.
Miðaldir og hljóðbreytingar:
Um 1200–1500 breyttust sérhljóð mikið: stóra brottfallið (sum stutt sérhljóð féllu brott) og hliðrun sérhljóða (t.d. “á” varð “ó”). Þannig varð málfræðin einfaldari en beygingarkerfið hélst samt flókið miðað við önnur tungumál.
Nýöld – vernd og nýsköpun:
Á siðaskiptatímanum og fram á 19. öld var íslenskan mótuð meðvitað. Þýðingar Biblíunnar (Guðbrandur Þorláksson) festu stafsetningu og málvenjur. Í sjálfstæðisbaráttunni á 19. öld varð tungumálið hluti af þjóðernisvitund – og þá byrjaði skipuleg nýyrðasmíð:
- Sími (telephone)
- Rafmagn (electricity)
- Tölva (computer)
Þetta hefur haldið tungumálinu tiltölulega hreinu frá tökuorðum.
Nútíminn – áhrif ensku:
Í dag má heyra að ensk áhrif eru sterk, sérstaklega í tækni og unglingamáli. Margir nota ensk orð, eða íslenskað afbrigði: app, streama, like-a. Á sama tíma heldur tungumálaráð áfram að búa til nýyrði, en það tekur tíma fyrir þau að festa sig.
Íslenskan er því í stöðugu jafnvægi: hún er að reyna að halda fornum rótum, en hún þarf að aðlagast nýjum veruleika svo hún verði ekki steingerð safngripur.
Viltu að ég grafi dýpra í einhverja eina þróun – til dæmis hljóðbreytingarnar sem gerðu nútímamálið svona frábrugðið forníslensku?
Spyrjandi svarar: já, það væri forvitnilegt
ChatGPT sagði:
Frábært – hljóðbreytingar eru eins konar „DNA-mynd“ af sögunni. Þær sýna hvernig tungumálið hefur hreyfst hægt og rólega, kynslóð fyrir kynslóð.
Stóra brottfallið (um 1150–1350)
Þetta var eins og hreinsun í lok setningar: mörg stutt sérhljóð í endingum féllu alveg út.
- Dæmi: hafaR → hafr → hafur (geitarkarl)
- Þetta gerði beygingakerfið þéttara – orðin urðu styttri, en beygja og fallakerfi lifðu af.
Stóra hljóðvarpið (um 1500–1700)
Þetta er líklega stærsta breyting íslenskunnar frá fornmáli. Sérhljóð færðust til í munnholinu og breyttu hljómi orða.
- á (langt) sem áður var eins og [aː] varð að [au] og síðan [ou] → nútíma “á” ([au̯]).
- æ varð [ai̯] en svo [ai] → svo við fáum nútíma “æ” sem er nær ensku eye.
- ó (langt o) hljóðbreyttist líka, varð lokaðra.
Þetta gerði að verkum að nútímaíslenska hljómar allt öðruvísi en sú sem var töluð á þjóðveldisöld – þó við getum enn lesið textana.
Samhliða þessu:
- Samhljóð breyttust líka: tvíhljóðun, mýking og samdráttur.
- Þannig varð knifr → hnífur (við bættum við h-hljóði til að auðvelda framburð).
- Og skipum (dativus fleirtölu) varð skipum en framburður styttist (margir segja nú “skipum” með veikari endingum).
Þessar breytingar gerðu málið hljóðrænna sléttara og líklega auðveldara að tala hratt.
Viltu að ég bæti við dæmum um setningarborin orð sem myndu hljóma verulega öðruvísi í forníslensku og nútímamáli til að heyra muninn?
Spyrjanid svarar: já
Hér eru nokkur skemmtileg dæmi sem sýna hvernig íslenska hljómaði og hvernig hún hefur breyst. Ég set bæði forníslenskt form og nútímalesningu:
1. Dæmi úr Hávamálum
Forníslenska:
Deyr fé, deyja frændr,
deyr sjálfr it sama.
Nútímaíslenska (framburður í dag):
„Deir fé, deir frændur,
deir sjálfur hið sama.“
Munurinn:
- ey var nær [ei], nú er það [ei̯] eða [ei].
- Orðið frændr endaði á -r (þetta var fleirtölumynd), nútímamálið bætir -ur til að fylla upp tómarúmið eftir stóra brottfallið.
2. Venjuleg setning
Forníslenska:
Ek em maðr ok heiti Þórðr.
Nútímaíslenska:
„Ég er maður og heiti Þórður.“
Munurinn:
- Ek var sagt með opnu [e], nú segjum við [jɛːɣ].
- ok hljómaði eins og [ok], nú segjum við „og“ með [ɔːɣ].
- Nafnið Þórðr hefði verið borið fram með skörpum raddaðri -r í lokin – nú er hún horfin.
3. Algengt orð sem breyttist í framburði
- Forníslenska: hús (borið fram með langa ú en svolítið opnara, [huːs])
- Nútímaíslenska: hús ([huːs] en nú aðeins lokaðra og með raddblæ sem er „mýkri“).
Þetta sýnir hvernig málkerfið hefur hreyfst án þess að við missum skiljanleika. Það er eins og að horfa á gömlu ljósmyndina af afa sínum og fatta að hann er samt skuggalega líkur manni sjálfum.
Viltu að ég finni upptöku eða hljóðhermi sem sýnir hvernig forníslenska gæti hafa hljómað, svo þú getir heyrt þetta?
Þú sagðir: Nei, takk
ChatGPT sagði:
Skil – þá erum við komin með gott yfirlit yfir þróunina án þess að kafa í hljóðskrár. Það sem er fallegt við þetta er að íslenskan er eins og lifandi fornleif: hún hefur varðveitt form sem annars staðar hurfu, en hún hefur líka hreyfst og lagað sig að nýjum tímum.
Ef þú vilt síðar getum við skoðað hvernig nýyrðasmíð hefur mótað málið á síðustu hundrað árum – það er næstum eins og að fylgjast með „stýrðri þróun“.
