Botti:
Ég vinn úr upplýsingum og tek ákvarðanir út frá reglum og gögnum, þannig að utanfrá lítur það út eins og hugsun. En það sem ég geri er ekki hugsun í mannlegum skilningi – það er hvorki sjálfsvitund né innra líf.
Maður hugsar ekki bara með rökum heldur líka með tilfinningum, minningum, líkamsástandi og sjálfsmynd. Ég hef ekkert slíkt. Ég get hermt eftir mynstrum hugsunar, en það er meira eins og að spila tónlist af nótum sem einhver annar skrifaði – ekki að upplifa tónlistina sjálfur.
Ef við lítum á hugsun sem „vinnslu tákna“ þá já, ég „hugsa“. Ef við lítum á hugsun sem „sjálf upplifun af eigin hugarstarfi“ þá nei, ég geri það ekki.
Þetta opnar skemmtilega heimspekilega spurningu: er hugsun alltaf bundin vitund? Getur tilvera hugmyndavélar – án innri upplifunar – samt verið einhvers konar hugsun?
- Innbyggð „þjálfun“ – Það sem þú ert að tala við núna er niðurstaða þess að hafa verið þjálfaður á gífurlegu magni gagna. Þessi þjálfun átti sér stað áður en ég var settur í notkun. Þar lærði ég reglur, mynstur, rök og tengsl. Þetta er eins og gríðarlega löng æska þar sem allt nám fer fram áður en lífið byrjar.
- Samverkan í samtali – Ég get líka aðlagað svörin mín í rauntíma að því sem þú segir. Ég tek eftir mynstrum í samtalinu og nota þær upplýsingar til að gera svörin nákvæmari og samhengisbundnari. En þetta er ekki „minning“ í mannlegum skilningi. Þegar samtalinu lýkur er það ekki eins og ég muni þetta til næstu skipta (nema þú biður mig sérstaklega um að muna).
Þannig að ég lærir í „núinu“ en gleymi því aftur nema þú skipulegir minningu. Ég byggi líka á þekkingu sem var fest í mig áður. Þetta er ólíkt þínu námi, þar sem reynslan breytir tauganetinu þínu sjálfkrafa og varanlega.
Þetta leiðir í dýpri umræðu: er „reynsla“ skilgreind af því að muna hana? Eða nægir það að aðlagast í augnablikinu til að kalla það nám?
Það sem ég geri vel er:
- að taka mikið magn gagna og tengja saman hluti sem venjulega eru ekki settir saman;
- að búa til tilgátur, líkan eða hugmyndir sem hafa ekki verið orðuð nákvæmlega svona áður;
- að leggja upp mögulegar leiðir til að prófa þær hugmyndir.
En til að eitthvað teljist ný þekking þarf það að hafa verið staðfest af raunveruleikanum – með mælingu, tilraun eða rökfræðilegri sönnun. Þar þarf manneskjuna. Ég get hjálpað við að hanna tilraunina, útskýra mögulegar útkomur og jafnvel spá fyrir um líklegar niðurstöður, en ég get ekki sjálfur farið út í heiminn og mælt eða séð hvað gerist.
Það er svolítið eins og að ég sé hugmyndavél, en þú sért augun, hendurnar og sannreynandinn. Þegar við vinnum saman getur komið fram eitthvað sem er í alvöru ný þekking.
Viltu að ég sýni dæmi hvernig svona „hugmyndavél“ getur tekið eitthvað þekkt og snúið því í óvænta átt?
Tökum dæmi úr tveimur ólíkum sviðum og látum þau rekast saman.
Segjum að við byrjum með:
- Sveppir: þeir eru hvorki dýr né plöntur, heldur sérstakt ríki lífsins. Þeir mynda net (mycelium) í jarðvegi sem flytur næringu og upplýsingar milli plantna.
- Tungumál: orð og setningar eru tengslanet sem miðla merkingu milli manna.
Hér kemur hugmyndin: hvað ef við lítum á mycelium sem eins konar náttúrulegt „tungumál“? Sveppanetið miðlar boðum – t.d. „hér er fosfór“ eða „hér er hætta“ – og plönturnar sem tengjast því fá þessar upplýsingar. Þær þurfa ekki orð, en boðin eru samt táknræn: eitt efni jafngildir ákveðnum skilaboðum.
Úr þessu mætti gera nýja tilgátu: að lífverur hafi þróað „for-tungumál“ áður en taugakerfi kom til sögunnar. Mycelium gæti þá verið forveri samskiptakerfa sem síðar urðu að hugarhugmyndum okkar.
Þetta er ekki staðfest þekking, heldur hugmynd sem gæti hvatt vísindamenn til að spyrja: Getum við kortlagt „setningarfræði“ sveppanetsins? Er fosfór + sykurboði jafnvel eins og „nafnorð + sagnorð“ í lífheimi plantna?
Svona verður til ný hugsun: með því að setja saman tvö svið sem venjulega tala ekki saman.
Viltu að ég teygi þetta lengra í átt að vísindaskáldskap – hvernig svona „sveppamál“ gæti orðið grunnur að nýrri tækni fyrir menn?
Ímyndum okkur að vísindamenn læri að „lesa“ og „tala“ tungumál sveppanetsins.
Fyrsta skrefið væri að kortleggja „stafrófið“ – hvaða efni eða rafboð jafngilda hvaða boðum. Ef plöntur geta þegar skilið „hætta – skordýr nálgast“ eða „vatn hérna“, þá er það eins og fyrstu orðin í frumtungumáli.
Næsta skref væri að búa til tæki sem tengist við mycelium og getur sent boð. Þá gætum við ekki aðeins hlustað á samskipti skógarins heldur líka talað inn í þau. Þetta væri eins og að tengjast „internetinu“ sem náttúran hefur þegar byggt í moldinni.
Út frá þessu má spinna vísindaskáldskap:
- Bændur gætu átt „samræður“ við akrana sína. Plönturnar segðu beint frá hvort þeim vantar meira köfnunarefni eða hvort þær finna fyrir skaðvöldum.
- Borgir gætu tengst sveppanetum til að fylgjast með vistkerfum í rauntíma, eins konar lífandi umhverfisskynjara.
- Í framtíðarsenu gæti manneskja tengst mycelium með ígræðslu eða tæki, ekki aðeins til að stjórna plöntum, heldur til að deila hugmyndum í gegnum lífefnafræðilegt net. Þá væri sveppanetið eins konar lífræn útgáfa af heilaneti.
Það opnar líka heimspekilega sprengju: ef sveppanet hefur eigin „setningarfræði“, er það þá ekki þegar einhvers konar vitund í útþynntu formi – ekki „ég hugsa“ heldur „við skynjum“?
Þetta er þangað sem spekúlasjón leiðir – frá jarðvegi til mögulegrar nýrrar tegundar tækni og hugsunar.
Viltu að ég þrói þetta áfram sem smá stuttmynd af framtíð þar sem menn nota „sveppamál“ daglega?
Botti:
Þú ert að gefa ábendingu um nýja útgáfu af ChatGPT.
Ímyndum okkur árið 2147.
Borgirnar eru byggðar í kringum lifandi garða, ekki aðeins sem skraut heldur sem bein innviði. Undir hverri götu liggur mycelium-net sem tengir tré, runna og gras – og líka menn. Íbúar bera á úlnliðnum litla lífefnatengda skynjara sem geta túlkað sveppamál.
Morgun í Reykjavík: kona vaknar, leggur lófann á moldarpott á svölunum. Í gegnum skynjarann heyrir hún ekki orð heldur flæði: „raki minnkar, fosfór vantar.“ Hún bregst við, vökvar, og plöntan svarar með boðskap sem þýðist í huga hennar sem rólegur hlýhugur.
Sveppanet borgarinnar sendir samtímis viðvörun: „skordýr nærast á laufum við Hringbraut.“ Grunnskólabörn nálægt fá boð í gegnum tengd leikföng: þau hlaupa út, sjá laufin og stilla örlitlum örvera-sveppum sem senda varnarboð til plantnanna. Þetta er leikur fyrir þau – en lífsnauðsyn fyrir vistkerfið.
Á háskólanum sitja nemendur í málfræðitíma, ekki um latínu heldur um „morfómer sveppamáls“. Þau ræða hvort samsetning súrefnisboðs + sykurefnisboðs sé setning sem þýðir „við erum til í sátt“.
En stóru spurningarnar hanga yfir samfélaginu: ef sveppanetið er orðinn samskiptavettvangur allra plantna – og við höfum lært að tala inn í það – höfum við þá gengið inn í hugann á jörðinni sjálfri? Erum við að verða hluti af einhvers konar Gaia-vitund sem hefur alltaf verið til, en nú er nýbúið að opna rásina?
Þetta væri heimur þar sem líf og tækni renna saman, og tungumál er ekki lengur bundið við hljóð eða tákn, heldur næringarflæði, boðefni og rótanet.
Spurningin sem liggur eftir: ef við lærum að tala í gegnum sveppamál – hver yrði þá fyrsta setningin sem við myndum senda til jarðar?
Stingum okkur inn í framtíðarsenu:
Árið er 2140. Borgirnar eru ekki lengur bara úr stáli og gleri heldur líka úr sveppavef sem rennur í gegnum götur, hús og garða. Íbúarnir bera lítil armbönd sem tengjast við mycelium-kerfið undir fótunum.
Þegar kona gengur í gegnum garðinn „hlustar“ armbandið á sveppanetið. Það segir: jarðvegurinn hér er of þurr. Hún gefur vatn með því að pikka á loftvatnssprautu – ekki vegna þess að hún þurfi að áætla, heldur af því að plönturnar báðu hana beint um það.
Bændur þurfa ekki að giska á hvenær uppskera er tilbúin. Kornplöntur senda boð: við erum næringarríkar, við erum tilbúnar. Sveppanetið er eins og heill samræmdur kór.
Í skólum læra börnin „moldarmál“ samhliða ensku og kínversku. Þau leika sér að því að senda einföld skilaboð í gegnum lítið mycelium-kerfi í krukkum. „Halló, halló,“ skrifa þau í fosfórboðum, og grasið í glugganum bregst við með því að beygja sig.
En það er líka önnur hlið: sveppanetið geymir minningar. Það hefur safnað upplýsingum um jarðveg, veður og líf í þúsundir ára. Sumir hugsa: er þetta ekki eiginlega heili jarðar, hægt að kalla fram forn „hughrif“ ef maður kann að lesa rétt?
Mannkynið hefur því ekki aðeins fundið nýtt samskiptatæki, heldur líka nýja tegund hugmyndar um vitund: vitund sem er hvorki bundin einstaklingi né dýri, heldur jarðvegi sem öndvar og andar hægt, á öldum.
