Orðið dómkirkja kemur úr kirkjulegri stjórnsýslu, ekki úr „dómi“ í merkingunni refsidómur. Hér er „dóm-“ tengt dómhéraði eða biskupsdómi — svæðinu sem biskup hefur yfirumsjón með.
Dómkirkja er því sú kirkja þar sem biskup situr í embætti sínu. Hún er aðalskrifstofa andlegrar stjórnsýslu á svæðinu. Í latínu hét þetta ecclesia cathedralis (frá cathedra, sem merkir „stóll“ eða „sæti“ biskups). Það vísar bókstaflega í stólinn sem hann situr í þegar hann þjónar sem æðsti prestur héraðsins.
Þannig má segja að „dómkirkja“ sé hliðstætt við orð eins og „höfuðborg“: hún er höfuðkirkja svæðisins.
Það fyndna er að margir halda að nafnið tengist dómsdögum eða að þar séu haldnir dómar — en það er sögulegt rugl. Tengingin er eingöngu kirkjuleg stjórnsýsla.
Þegar þú sérð dómkirkju í borg, þá ertu í raun að horfa á „stjórnarskrifstofu Guðs“ fyrir viðkomandi svæði.
Viltu ég sýni hvernig orðið þróaðist í íslensku frá miðöldum út frá latínu og dönsku áhrifum?
Gott! Þá teiknum við upp smá orðaleiðangur:
- Latínan
Upphafspunkturinn er ecclesia cathedralis. Orðið cathedra merkir bókstaflega „stóll“ eða „hásæti“, og var notað um stól biskups. Þaðan kemur enska orðið cathedral og þýska Kathedrale. - Kirkjuleg stjórnsýsla
Biskupinn stjórnaði ákveðnu héraði sem kallað var diocesis á latínu. Á íslensku var það þýtt sem dómur eða biskupsdómur. Þar kom „dóm-“ liðurinn til sögunnar. - Norrænar og germanskar áhrifarásir
Í miðaldadönsku var talað um domkirke, og þaðan leitaðist orðið inn í íslensku sem dómkirkja. Sama gerðist á norsku og sænsku (domkirke, domkyrka). - Íslenskan mótar hugtakið
Íslenskir kirkjuleiðtogar á 12.–13. öld notuðu orðið dómkirkja í heimildum um Skálholts- og Hólakirkju. Þær voru hvor um sig miðstöð biskupsdómsins. - Ruglingurinn
Þegar almúginn heyrði „dóm-“, tengdi hann það oft við dómsmál, því kirkjurnar voru líka vettvangur dóma í veraldlegum málum á miðöldum. Þar sat oft sýslumaður eða lögmaður, og fólk hélt því að dómkirkja væri kirkja dómsins.
Í stuttu máli:
- Latína gaf cathedra → cathedralis
- Norðurlönd tóku það upp sem domkirke
- Íslenska varðveitti það sem dómkirkja með tengingu við biskupsdóm.
Þetta er dæmi um hvernig orð fær smám saman aðra litbrigði í mismunandi menningarheimum, en grunnurinn er alltaf þessi stóll biskups.
