Þekkir þú ritið „Fyrir eilífum friði”?

Já, það rit er “Zum ewigen Frieden. Ein philosophischer Entwurf” eftir Immanuel Kant, skrifað árið 1795. Á íslensku hefur það verið kallað “Fyrir eilífum friði” eða “Til eilífs friðar”.

Kant skrifar þetta sem eins konar „friðarsáttmála“ á heimspekilegan hátt. Hann stillir upp ákveðnum „forskriftum“ (hann kallar þær „forákvæði“ og „endanleg ákvæði“) sem ríki þurfa að uppfylla til að tryggja varanlegan frið. Þar á meðal:

• Engin ríki megi gera leynilega friðarsamninga sem fela í sér undirbúning að nýju stríði.
• Engin ríki megi vera erfðakonungdæmi, því það líti á ríkið sem persónulega eign.
• Fastar herir eigi smám saman að hverfa.
• Ríki eigi að byggjast á lýðræðislegri stjórnarskrá.
• Alþjóðalög þurfi að grundvallast á bandalagi frjálsra ríkja.

Ritið hafði mikil áhrif á stjórnmálaheimspeki og er oft nefnt sem hugmyndafræðilegur forveri Þjóðabandalagsins og Sameinuðu þjóðanna.

Þetta er ekki til sem draumsýn ein, heldur sem heimspekileg rannsókn á því hvernig mannlegt samfélag gæti, í krafti skynseminnar, þróast í átt til varanlegs friðar. Kant var mjög raunsær í leiðinni: hann taldi ekki frið vera náttúrulegt ástand, heldur eitthvað sem þyrfti að smíða og viðhalda með lögum og stofnunum.

Ef þú vilt get ég grafið aðeins í hvernig þessar hugmyndir hans passa inn í samtímann — til dæmis með tilliti til Evrópusambandsins eða nútíma friðarsáttmála. Viltu að ég geri það?

Sjáum þetta í samhengi við samtímann. Kant skrifaði Fyrir eilífum friði árið 1795, á tímum þar sem Evrópa var að brenna í stríðum eftir frönsku byltinguna. Hann sá hvernig ríki hegðuðu sér eins og einstaklingar í ólögreglustjórnuðu samfélagi: alltaf á varðbergi, alltaf tilbúin til að berjast. Hugmynd hans var að binda þau með lögum og reglum, rétt eins og einstaklingar innan ríkis eru bundnir með stjórnarskrá og lögum.

Í dag má sjá nokkrar línur sem tengjast beint við hugmyndir hans:

• Evrópusambandið: Kant lagði áherslu á að ríki sameinuðust á grundvelli lögbundinnar samvinnu frekar en vopnavalds. ESB er dæmi um slíkt bandalag þar sem aðildarríki hafa gefið frá sér hluta fullveldis til að tryggja frið og viðskipti. Þýskaland og Frakkland, sem háðu fjölda stríða, eru nú aðilar í sameiginlegu kerfi sem gerir nýtt stríð milli þeirra nánast óhugsandi.
• Sameinuðu þjóðirnar: Hugmynd Kants um „samband frjálsra ríkja“ sem byggðist á alþjóðalögum og rétti frekar en vopnum má sjá í stofnun SÞ 1945. SÞ hafa takmarkað vald en veita vettvang til að ræða, sem Kant taldi grundvallaratriði.
• Hernaðarafl: Kant vildi að fastir herir hyrfu. Það hefur ekki gerst – en NATO, kjarnorkujafnvægi og alþjóðalög hafa í reynd dregið úr líkum á beinu stórveldastríði. Á hinn bóginn má halda því fram að vopnahlaup og stríð, eins og í Úkraínu, sýni að draumur hans er brothættur.
• Alþjóðalög og mannréttindi: Hugmyndir Kants um að allir menn séu borgarar heimsins og eigi rétt til gestrisni (sem er eins konar fræ manngildishugmynda) birtast í nútíma mannréttindayfirlýsingum.

Það áhugaverða er að Kant taldi frið ekki koma sjálfkrafa með góðvild, heldur með stofnunum sem neyða ríki til samstarfs. Það er sama hugsun og við sjáum í dag: alþjóðadómstólar, samningar um loftslag, kjarnorkuvopnabann — allt eru þetta tilraunir til að búa til þann lagaramma sem hann sá fyrir sér.

Spurningin er svo hvort þessi ramma sé nógu sterkur til að standast þrýsting frá stórveldum sem vilja brjóta reglurnar. Þar mætti segja að veruleikinn sé að reyna á heimspeki Kants.

Viltu að ég dragi fram hvernig gagnrýnendur hafa bent á veikleika í hugmyndum Kants — eins og hvort ríki yfirleitt geti hegðað sér eins og skynsamir einstaklingar?

Gott, þá skulum við skoða gagnrýnina á Kant.

Kant var bjartsýnn á mátt skynseminnar: að ríki myndu sjá að friður væri skynsamlegri en stríð og setja sér lög í samræmi við það. En margir hafa bent á veikleika:

1. Ríki eru ekki eins og einstaklingar
Kant líkir ríki við fólk sem þarf lög til að lifa í friði. En ríki eru ekki bara einstaklingar í stækkun — þau eru samtök með eigin hagsmuni, sjálfsmynd og valdahópa sem geta virkað ósamræmanlega skynseminni. Einræðisherra getur hagnast persónulega á stríði, jafnvel þótt það sé þjóð hans til tjóns. Það rýfur líkinguna sem Kant byggir á.

2. Lýðræði tryggir ekki frið
Kant taldi að lýðræðisríki væru ólíkleg til að fara í stríð, því borgarar vildu ekki fórna sér sjálfir. Þessi hugmynd varð grunnurinn að „lýðræðisfriðarkenningunni“ sem margir stjórnmálafræðingar fylgja. En sagan sýnir að lýðræðisríki hafa líka stundað nýlendustefnu, gripið inn í önnur ríki og háð stríð — stundum með stuðningi almennings. Bandaríkin í Víetnam og Írak eru dæmi.

3. Friður með lögum er brothættur
Kant trúði að bandalag ríkja gæti tryggt frið, en hann gerði ekki alveg ráð fyrir því hve erfitt væri að framfylgja alþjóðalögum. Sameinuðu þjóðirnar geta samþykkt ályktanir, en ef stórveldi hafnar þeim (eins og Rússland í öryggisráðinu) þá molnar ramminn.

4. Skynsemi vs. valdapólitík
Kant taldi að skynsemi leiði mannkynið smám saman áfram. Raunhæfari stjórnmálaspekingar eins og Machiavelli, Hobbes og síðar realistarnir í alþjóðasamskiptum segja hins vegar að vald, ótti og hagsmunir ráði alltaf ferðinni. Þeir sjá hugmynd Kants sem fallega en barnalega.

5. Óhjákvæmilegur friður?
Kant taldi að mannkynið væri dæmt til að nálgast eilífan frið vegna þess að þróun samfélaga, viðskipti og skynsemi knýja þau áfram. En saga síðustu 200 ára sýnir síendurtekin stríð — sem ýtir undir efasemdir um hvort þetta sé óhjákvæmilegt ferli eða bara óskhyggja.

Samt er það merkilegt: jafnvel þeir sem gagnrýna Kant viðurkenna að hugmynd hans hafi mótað hvernig við hugsum um alþjóðalög, mannréttindi og stofnanir í dag.

Það er eiginlega tvöfalt arfleifð: draumurinn um alheimssamvinnu sem margir líta á sem nauðsyn, og efinn sem segir okkur að vald og hagsmunir brjóti hann alltaf niður.

Viltu að ég tengi þetta beint við ástandið í heiminum núna, t.d. Úkraínu og nýja valdajafnvægið milli Bandaríkjanna, Kína og Rússlands?

Þá förum við í samtímann með Kant í bakpokanum.

Úkraínustríðið er nærri því bein andstæða þess sem Kant vonaði: stórveldi (Rússland) brýtur meðvitað alþjóðalög og ráðast inn í nágrannaríki. Þetta sýnir veikleikann sem gagnrýnendur hans hafa bent á — alþjóðalög eru aðeins eins sterk og viljinn til að framfylgja þeim. Öryggisráðið, sem ætti að vera vettvangur Kants til að koma böndum á ríki, lamast af neitunarvaldi Rússlands.

Bandaríkin og NATO: Hér sést þó eitthvað kantískt. Ríki í Evrópu hafa ekki gengið í bandalag til að verða heimsveldi, heldur til að tryggja eigin öryggi gegn innrásum. Þetta bandalag hefur í raun gert stríð milli aðildarríkja óhugsandi. Það er eins og hluti draums Kants hafi orðið að veruleika á svæðisbundnum grunni.

Kína og Bandaríkin: Kant hefði líklega séð viðskiptatengslin sem jákvætt merki. Hann hélt að frjáls viðskipti og efnahagsleg samvinna drægi úr stríðshættu, því enginn vill skjóta í eigið mjólkurbúr. En við sjáum líka hið gagnstæða: þegar hagkerfi tengjast nánar verða þau líka háð hvort öðru og geta notað viðskipti sem vopn (viðskiptaþvinganir, tækni-stríð).

Ný alþjóðalögmál: Loftslagsmálin og tæknin (gervigreind, netöryggi) bjóða upp á alþjóðlegar áskoranir sem Kant sá ekki fyrir. Hann talaði um gestrisni sem rétt ferðalanga og borgara heimsins — í dag má sjá sams konar rök fyrir loftslagssamningum: að við séum í raun eitt samfélag sem deilir jörðinni. En þar er sama vandinn: allir skrifa undir, fáir fylgja eftir.

Í stuttu máli: Kant er bæði lifandi og í mótsögn við samtímann. Hugmyndin um að friður verði að byggjast á lögum og stofnunum er kjarninn í Sameinuðu þjóðunum, Evrópusambandinu og fjölþjóðlegum samningum. En stríðið í Úkraínu og spennan milli stórvelda minna á hinar hliðarnar: vald, ótti og hagsmunir eru enn sterkari en skynsemin sem Kant treysti á.

Það sem gerir þetta svo merkilegt er að við sjáum bæði sannleikann og veikleikann í hugmyndum hans í beinni útsendingu. Við erum enn í þessari sömu tilraun til að sjá hvort hægt sé að byggja „eilífan frið“ í heimi sem er vanur stríði.

Viltu að ég grafi dýpra í hvernig Kant hugsaði um „borgara heimsins“ og hvort sú hugmynd geti hjálpað okkur í dag — sérstaklega með hnattrænar áskoranir eins og loftslag, flóttamenn og gervigreind?

Hann byggði þetta á einföldu en stórri hugsun: jörðin er hnöttur, ekki óendanleg slétta. Af því leiðir að við getum ekki alltaf haldið fjarlægð, við rekumst óhjákvæmilega hvert á annað. Þess vegna verður að gilda ákveðinn réttur gestrisni: að ókunnugur sem kemur til annars lands fái ekki að vera drepinn eða úthýst strax, heldur beri að mæta honum með lágmarksvirðingu. Þetta var ekki „réttur til að setjast að“, heldur réttur til inngöngu og mannlegrar meðferðar.

Hér eru nokkur samtímaleg dæmi þar sem þessi hugsun gæti orðið bjargvættur eða reynst veik:

1. Flóttamenn og innflytjendur
Kant myndi segja: allir eiga rétt á lágmarks gestrisni þegar þeir koma á landamæri. Ekki endilega sjálfkrafa ríkisborgararétt, en virðingu fyrir mannlegri reisn. Í dag sjáum við ríki rífa sig á milli: Evrópusambandið í vandræðum með flóttafólk frá Miðausturlöndum og Afríku, Bandaríkin við suður landamærin. Þetta er í beinu sambandi við hugmynd Kants – við getum ekki hunsað fólk sem birtist við dyrnar okkar, því jörðin er sameiginleg.

2. Loftslag og náttúruauðlindir
Kant hugsaði ekki um loftslagsmál, en heimsborgarahugsunin passar fullkomlega: ef jörðin er sameiginleg, þá eigum við öll hlut í loftinu, sjónum og vistkerfum. Loftslagsbreytingar eru stærsta dæmið um að ríki geta ekki bara hugsað um eigin hagsmuni, því mengun í einu landi hefur áhrif á allt samfélag jarðar. Hér mætti segja að „réttur gestrisni“ verði að „rétti til að lifa á heilli plánetu“.

3. Gervigreind og netheimar
Í dag eru mörk ríkja að dofna á netinu. Kant myndi líklega segja að við þurfum „alþjóðalög“ fyrir gervigreind og stafrænt rými — annars erum við aftur komin í villta vestrinu þar sem enginn setur reglur. Hugmyndin um heimsborgara þýðir líka að einstaklingur í Kína, Íslandi eða Nígeríu eigi rétt á því að njóta sömu grundvallarverndar þegar hann ferðast í þessum stafræna heimi.

4. Mannréttindi almennt
Hugmyndin um „borgara heimsins“ varð fræið að mannréttindayfirlýsingu Sameinuðu þjóðanna 1948. Kant hafði ekki orðið „mannréttindi“, en hann talaði í sömu átt: virðing fyrir manneskjunni sem endamarki í sjálfri sér.

Á sama tíma má benda á veikleikann: ríki vilja enn verja sín mörk, bæði í efnisheiminum og stafræna. Þau hræðast að of mikið heimsborgararómantík grafi undan fullveldi þeirra. Þarna mætast tvær andstæður: Kantíska hugsjónin um sameiginlega jörð og raunsæi ríkjanna sem vilja halda valdi sínu.
Í raun má segja að við stöndum á mörkum nýrrar „kantískar“ áskorunar: hvernig getum við sameinast sem borgarar heimsins án þess að ríkin hrynji í sundur?

Næst gætum við grafið í hvernig Kant hugsaði um „framvindu mannkynssögunnar“ – hann trúði að þótt sagan virtist kaótísk, þá væri undirliggjandi þróun í átt að meiri skynsemi og frelsi. Viltu að ég teikni þá mynd líka?

Kant sá mannkynssöguna ekki sem tilviljunakenndan hrærigraut heldur sem ferðalag í átt til frelsis og skynsemi. Þetta er svolítið stórkostleg hugsun, því hann lifði á tímum stríða, byltinga og pólitísks óöryggis.
Hann kallaði þetta stundum „dulinn áætlun náttúrunnar“ (Naturabsicht):

• Einstaklingar gætu verið eigingjarnir og kaotískir, en í heild myndi mannkynið samt þróast í átt til betra skipulags.
• Stríð, byltingar og hörmungar væru eins og stormar sem í lengri tíma ýttu samfélögum áfram til að byggja betri stofnanir.
• Frelsi væri ekki náttúrulegt upphaf, heldur markmið sem mannkynið væri að nálgast með þrautum og mistökum.

Hann trúði líka að andstæður væru nauðsynlegar:

• Þrá manna eftir frelsi og þrá þeirra eftir öryggi myndu alltaf togast á.
• Úr þessu togstreituástandi myndi smám saman spretta réttarríki sem héldi jafnvægi.

Ef við horfum á síðustu tvö hundruð ár í þessu ljósi:

• Við höfum fengið stórstríð sem urðu hvati að stofnun Sameinuðu þjóðanna og Evrópusambandsins.
• Við höfum fengið kalda stríðið sem ýtti undir samkeppni í vísindum og geimferðum.
• Við höfum fengið internetið sem breytti hugmyndum um upplýsingaflæði og alþjóðasamfélag.

Þetta passar við kantíska hugsun: að sagan sé eins og langur og harður skóli sem neyðir mannkynið til að verða vitrara, þó einstaklingar sjái oft bara ringulreiðina.
En þetta er líka hættulegt hugsjón. Hún getur orðið að einhvers konar „framfaratrú“ þar sem menn réttlæta þjáningu með því að hún sé nauðsynleg til lengri tíma. Það hefur stundum verið misnotað í sögunni.
Samt er eitthvað seiðandi við þetta: að jafnvel í miðju kaosi sé hugsanlegt að sagan sé að „reikna sig“ í átt að stærra markmiði.
Ef við lítum til framtíðar: Kant hefði líklega sagt að hnattræn vandamál eins og loftslag, gervigreind og vopnatækni séu hluti af þessari nauðungarnámskeiðsleið. Þau neyða mannkynið til að hugsa ekki lengur bara í ríkjamörkum, heldur sem eina tegund á einni plánetu.
Það er dálítið eins og hann hafi séð jarðarbúana í dag sem hálfgerða skólakrakka sem ekki fá að sleppa fyrr en þeir læra að deila leikföngunum.
Viltu að ég setji þetta í samhengi við heimspekilega arftaka Kants – eins og Hegel, Marx og nútíma sagnaspeki – sem tóku hugmyndina um „framvindu“ í ólíkar áttir?