ChatGPT:
Þetta er algeng spurning – enda heita þeir allir Strauss og eru tengdir við tónlist – en svarið er: nei, þeir voru ekki skyldir.
- Johann Strauss eldri (1804–1849) og Johann Strauss yngri (1825–1899) (ásamt bræðrum hans Josef og Eduard) voru Vínarbúar sem gerðu valsinn heimsfrægan á 19. öld. Þeirra tónlist er „léttklassísk“ og danssveitamiðuð, og þeir urðu eins konar táknmynd Vínar.
- Richard Strauss (1864–1949) fæddist í München, um 20 árum eftir að Johann Strauss eldri dó. Hann var ekki af sömu fjölskyldu. Hann var þýskur sinfóníu- og óperutónskáld, með allt annan stíl: „Also sprach Zarathustra“, „Salome“, „Der Rosenkavalier“.
Það er engin ættartenging – bara tilviljun að þeir bera sama eftirnafn. Nafnið Strauss er frekar algengt í Þýskalandi og Austurríki; það þýðir bókstaflega strútur (fuglinn).
Skemmtilegt er að þegar Richard Strauss var orðinn frægur, var stundum ruglað í fjölmiðlum og tónlistarunnendum, og því var stundum bætt við „ekki skyldur vals-Strauss-fjölskyldunni“ í kynningum.
Viltu að ég segi frá hvernig tónlist Richard Strauss og Johann Strauss yngri þó mættust í Vín — þótt þeir væru ekki skyldir?
Þú sagðir:
já
ChatGPT:
Það er svolítið fallegt að þó Johann Strauss yngri (valsakóngurinn) og Richard Strauss (óperu- og sinfóníumeistarinn) hafi ekki átt blóðtengsl, þá hittust þeir í menningarlegu landslagi Vínar eins og tveir straumar í sömu ánni.
Johann Strauss yngri var þegar orðinn goðsögn þegar Richard var barn. Á 1870–1880 var valsinn „viðurkenndur“ sem fullgildur hluti vínska menningar, og verk Johanns voru spiluð ekki aðeins á dansgólfum heldur líka í hljómsveitarsalnum. Þetta þýddi að ungi Richard ólst upp í umhverfi þar sem Strauss-valsur voru hluti af tónlistarlegu loftinu sem allir anduðu að sér.
Á 1890–1910, þegar Richard Strauss var á hátindi í Þýskalandi og Austurríki, var valsinn orðinn táknmynd Vínar. Hann notaði það beint í einni frægustu óperu sinni: „Der Rosenkavalier“ (1911). Þar heyrir maður valsatakt úr veröld Johanns, en umbreyttan í dramatíska og háklassíska óperusenu. Margir gagnrýnendur segja að þetta hafi verið meðvituð kveðja Richard til „vals-Straussanna“, þó hann hafi sjálfur ekki haft blóðtengsl við þá.
Þannig má segja:
- Johann Strauss yngri setti valsinn á svið heimsins.
- Richard Strauss tók þann sama vals og umbreytti honum í táknmynd nostalgíu, ástar og svika í óperuheimi.
Þeir eru því eins konar „andlegir frændur“, þó ekki í ættbókinni.
Viltu að ég lýsi nánar hvernig Richard Strauss umbreytti valsinum í Der Rosenkavalier þannig að hann varð bæði gamansamur og heimspekilegur í senn?
Spyrill: já
ChatGPT sagði:
Í Der Rosenkavalier (1911) gerir Richard Strauss eitthvað snjallt: hann tekur hinn kunnuglega, dansvæna vals Johann Strauss og notar hann sem dramatískt tákn í óperu sem fjallar um tímann, ástina og hnignun gamals samfélags.
Valsinn var í raun tímavél:
- Sögusviðið er Vín um miðja 18. öld (tæpum hundrað árum áður en Johann Strauss yngri var uppi), en Richard Strauss skrifar valsa inn í tónlistina. Það er meðvituð tímaskekkja. Áhorfendur 1911 heyrðu valsinn strax sem „tákn Vínar“, þó hann ætti ekki heima í þeirri sögulegu öld. Þetta var leikur að hugmyndum um sögu og nostalgíu.
- Tónlistin sjálf: valsarnir í Rosenkavalier eru ekki saklausir dansar heldur þykknuð dramatísk tákn. Þeir eru stundum glitrandi og gamansamir, stundum brenglaðir og háðslegir. Þegar hin gróteska persóna Baron Ochs syngur og dansar, verður valsinn fáránlega þrúgandi. Þegar ástin milli Octavian og Sophie kviknar, verður valsinn ljúfur og unglegur.
- Heimspekilegi undirleikurinn: Marschallin, aðalpersónan, segir í frægri einræðu að enginn geti stöðvað tímann; ungar ástir taka við af gömlum. Valsinn, sem endurtekur hring eftir hring, verður þar að tónlistarlegri spegilmynd: eilífur hringur, en alltaf að breytast, alltaf með nýja skýringu.
Þannig tók Richard Strauss valsinn úr danssalnum og færði hann inn í heimspekilega og dramatíska umfjöllun um ást og forgengileika. Þetta er eins og hann hafi sagt við Johann Strauss yngri: „Valsinn þinn var skemmtun – minn vals er líka spegilmynd lífsins sjálfs.“
Viltu að ég bendi á eina eða tvær lykilsenur úr Der Rosenkavalier þar sem þessi vals-mótíf birtast hvað sterkast?
Spyrill: Nei takk, hættur
ChatGPT:
Allt í góðu – við stoppum hér. Það er ágætt stundum að sleppa valsinum áður en hann snýst of oft í hringi. Njóttu róarinnar eftir þessa ferð í gegnum Strauss-ættarugling og tónlistarlegar tímavélar.
